Selim İleri, edebiyatımızın en özel isimlerinden. Onunla oturup sohbet etmek, hayatımın en özel anlarındandı. Çok şanslı olduğumu hissediyor ve dilimi ısırıyorum. Kendisini karşımda bulmuşken uzun uzun konuştuk. Sormasam olmazdı. Eksik bile kaldı hatta. Artık söyleşimizi sizinle paylaşıyorum ve ustama bir kere de sizin huzurunuzda yazmaktan hiç vazgeçmeyeceğime dair kelam veriyorum…
TEK CAN YOLDAŞIM, OKUMAK YAZMAK OLDU HAYATIMDA
– Sizi artık elbette tanıyor, biliyoruz; lakin ben merak ediyorum, Selim İleri’ye nazaran Selim İleri kimdir?
İstanbul’ da doğdum. 1949 yılında. Hayatımın dörtte üçü de herhalde İstanbul’da geçti. Askerliğimi Tokat’ta yaptım. Dümdüz bir hayatım var aslında, daima çalışarak geçti. 18 yaşından itibaren daima okuyarak, yazarak geçti. Pek de düzgün bir konuşmacı da değilim. Özür dilerim.
– Estağfurullah…
Yani yaşadığım ülkenin edebiyatına katkıda bulunmak ideallerimden biriydi. Onun çerçevesinde bir hayat oldu. Hala daha o çalışma devam ediyor. Yılmadım hiç! Yazma isteği de hiç azalmadı içimde. Tek can yoldaşım, okumak yazmak oldu hayatımda.
– Daima olsun…
Sağ olun!
– Artık geçelim kitabımıza… Yeni bir kitap ile karşımızdasınız. “Bir Gölge Üzere Silineceksin” ismini verdiniz. Kitap yeni fakat içinde 35 yılı barındırıyor. Eskilerden yazdıklarınızı toparlamaya nasıl karar verdiniz? Kitap nasıl doğdu?
Onun temel sebebi şu: Pek çok belgeler, kâğıt kesimleri her tarafta; yani konutun içini görseniz, çöp konut üzere. Onu toparlamak gerekiyordu. Paklık yapıldığı vakit bir türlü mesken temizlenemiyordu o evraklardan. Başlangıçta onları tasfiye edip atmayı düşündüm. Ama onu yaparken içlerinden kimilerinin her şeye karşın geçmiş yıllardan gelmiş olmasına karşın hem bana hem okuyucuma bir ışık tutabileceği kanaati ile bir kısmını atamadım. Onları da gelişi hoş karşıma çıktıkları üzere yıllara nazaran ayırdım; zati birçoğunun hangi yıllarda yazıldığından hiçbir biçimde haberim yok. Son anda bir öbür belge çıktı. O son yazıları da onların altına, ardına ekledik. O denli bir biçimde oldu. Yani hesapta olan bir kitap değildi bu. Temizlikten ötürü oldu. İnşallah konuta yardıma gelen dostum Gülsüm Hanım şad kalmıştır. Bilmiyorum
– Bu kitaba en çok o sevindi o vakit.
Evet. (Gülüyor)
– Pekala ismine nasıl karar verdiniz? Bir öyküsü var mı?
– Var. Şöyle: Herkesin git gide daha egosantrik olmak, daha kendini ön plana çıkarmak halinin çok öne çıktığı bir devirde yaşıyoruz. Ben bunun çok sanat dışı bir şey olduğunu düşünüyorum. Geçmişe de baktığımız vakit birçok pahanın aslında anlaşılmadan yitip gittiğini de düşündüm. Oradan çıktı. Yazılardan birisinin içinde – hangi yazıda hatırlayamayacağım – öbür bir müellifimiz için “Gölge üzere silindiler!” diyorum. Aslında insanın gölge üzere silinmesinin bir fazilet olduğunu fikrindeyim ben. Kendini öne çıkarmak yerine geri planda kalmayı daha tercih etmek durumundayım, isteğindeyim.
O YILLAR, DOĞAL İNSANIN ÜZERİNDE HEM HOŞ HEM DE KIRICI; İKİ İSTİKAMETLİ OLUYOR
– 7 yaşındaki Selim’in ada gezisini, hayatındaki en eski ada anısı diye anlatıyorsunuz. En saf hali ile Selim İleri var karşımızda! Yani ben o denli düşünüyorum en azından…
Aa, sağ olun!
– Siz var olun! Kitabı hazırlarken siz de bunu hissettiniz mi? Ya da 35 yılı bir ortaya getiriyor olmak size ne hissettirdi?
O yıllar, natürel insanın üzerinde hem hoş hem de kırıcı; iki istikametli oluyor. Yani bütün o yıllara geri dönüp baktığınız vakit onların sevinçlerini, hoşluklarını, size verdiği memnunluğu hatırladığınız üzere – özellikle alışılmış kaybettiğiniz beşerler dostların da varlığıyla – o yılların geçip gitmiş olması bazen de çok önemli bir halde hüzün veriyor; lakin yaşanmış bir hayat işte, oradan kalan izler… O bakımdan o ada gününü gerçekten ben de hiç unutmuş değilim. Kınalı’ya gidişimiz, bir soğuk sonbahar günüydü hala hafızamda. Olağan bellek güçlü bir şey herhalde… Bu kadar yıl geçti. Renklerine kadar o gün gözlerimin önündedir…
– Ne güzel… Pekala, “Ağustos diye bir roman yazmak istemiştim” diye başlıyorsunuz. “Ağustos, Bir Avuç Konfeti! Sonra bu romanı yazamadım, hayal ve hasreti kaldı.” demişsiniz. Sizce o romanı neden yazamadınız?
Valla bazen o denli insanın tahayyül ettiği, istek ettiği, düşlediği tasarıları oluyor; roman yahut öykü. O değişik bir bahisti. Üç bayan olacaktı, üç lise arkadaşı; onların yıllar sonra tekrar bir ortaya gelip bir seyahat yapmaları, bir yaz tatiline çıkmaları… Üçünün de hayatı dalgalı geçmiş savruluşlar olmuş. Tahminen o bayanları, o genç hanımları – artık genç de değillerdi anlatmak istediğim beşerler – onları çok yakından hissettim; ancak yakından tanımadım herhalde ki ortaya çıkan metinler romana dönüşmedi. Uzun mühlet onların da belgesini sakladım; lakin birkaç sene evvel yok etmiştim. Hala uzun yıllar sonra onları tekrar yazabilirim kanısındaydım; ancak yaşatamadım o insanları.
– Pekala kurguladığınız kadarıyla kimdi o beşerler?
O insanlardan birisi hoşluk kraliçesiydi, öteki bir öğretmendi, başkası bir hekimdi. Yani liseden sonraki hayatlarında o denli bir şey olmuş. Aslında o yıllarda eski hoşluk kraliçeleriyle ilintili olarak Milliyet Gazetesi’nde bir yazı dizisi yapmıştım, “Yaşayan Kraliçeler” diye. Bütün eski kraliçeleri Günseli Başar’dan bilmem kime kadar… Siz onları tanımazsınız alışılmış. Hepsi ile 30 gün falan süren bir röportaj dizisi yapmıştım. En genç kraliçe de düşünün, Hülya Avşar’dı o vakit. Natürel çok gençti, yeniydi. O yazı dizisinin bende bıraktığı bir izlenim oldu. Ve bir toplumun hoşluk kraliçesi olarak tanınmış olduğu bir insanın yaşlandıkça o daima sürekli hoş olmak hoş görünmek zaruriliği, hem de onun bıkkınlığını yani onun çerçevesi içinde bir şey yapacaktım; lakin yapamadım. Yani yazamadım. Sonra birkaç sene evvel dediğim üzere kalan modüllerinin hepsini yok ettim.
– Aslında ismi bile varmış…
– Evet.
PEK YALIN YAZAMADIM BUGÜNE KADAR; LAKİN YALIN BİR ŞEY YAPMAYI ÇOK İSTEDİM
– Yeniden “Ağustos” romanından bahsederken Peyami Safa’nın “Fatih Harbiye” ile sizi büyüleyen yanını da anlatıyorsunuz. Safa’dan öteki yerde de bahsediyorsunuz kitabınızda. Pekala yazımınıza, sizin kaleminize Peyami Safa’nın tesiri nedir? Öbür kimlerin kalemi sizi etkiledi?
Birçok insanın tesiri oldu. Aslında bir insanın yetişme yıllarında diğerlerinin tesiri altında kalmadan yol alması çabucak hemen imkânsız bir şeydir. Ben etkilenmekten hiçbir vakit yüksünmedim. Hala bu yaşta âlâ bir tekst, yeterli bir metin, onun üslubu hem tesirler hem de yani kapılıp giderim ona. Peyami Safa o açıdan olağan değerli. “Fatih Harbiye”den evvel “Dokuzuncu Hariciye Koğuşu”ydu beni en çok etkileyen. Oradaki üslup, kesik cümleleri, o insanın ruhsal dünyasını yansıtan ifadesi… Doğal oradaki talihsizlik şu oluyor bizim toplumumuzda: Romancı Peyami Safa’yı göremiyorlar, hengamenin içindeki Peyami Safa’yı görüyorlar. Aslında Peyami Safa bana sorarsanız, çağdaş edebiyatımızın en büyük romancılarından birisidir. Yani onu yalnızca Nazım Hikmet ile hengamesi açısından tanımak,hep bizi eksiğe alıp götürür. Yani Peyami Safa’dan bilhassa genç müelliflerin çok yararlanabileceğini, çok şey öğreneceğini, hiç eskimemiş bir üslubu olduğunu düşünüyorum.
– Hale Asaf ile tanışmanızdan da bahsediyorsunuz ki Asaf’ın ismi pek çok cümlede de geçiyor. Hayat hikayesini nerede okuduğumu artık hatırlamıyorum; ancak Hale Asaf bende daima yaşadı.” diyorsunuz.
Evet, buldum sonra; O nottan sonra yani, kitap çıktıktan sonra buldum.
– Aa buldunuz mu, neredeymiş?
Yapı Kredi Yayınları – Artık müellifin ismini ne yazık ki unuttum – çok kıymetli bir etüt yayınlamış. Onun birinci baskısı! Sonra tekrar basılmış, ben birinci baskısını okumuşum. Orada bir hanım müellif bu araştırmayı yapmış, harikulâde bir biçimde bir de hiç bilinmeyen bayanın Fransa’ya gittikten sonra bugüne kadar yaptığı birinci kere yayınlanan fotoğrafları var. Hem de o Fransa’daki Hayatına ilişkin inanılmaz bilgi var. Aslında – yani benim artık yapacağım bir şey değil -; lakin büyük bir roman gereci Hale Asaf’ın hayatı.
– Birkaç satırda da o kadar hoş, o kadar kalpten anlatırken, “Onu gönlümden geçtiği üzere lisana getiremedim. ” Onu tanıdığınız yaşınızda ya da sonrasında, artık size bunu söyleten neydi? Hale Asaf nasıl biriydi ki siz bu türlü hissettiniz?
Valla ben şahsen tanışmadım esasen. Çok enteresan bir şey sorduğunuz. Şundan sebep enteresan diyorum. Fikret Adil’in “Asmalımescit 74” isimli – bir anı kitabı diyelim – oradaki çizimleri ile tanıdım. Hatta bu kitaba oradan bir iki çizimi o kısma koymayı düşündük sonra bir tek kısımda çizim olacak, öteki kısımlarda olmayacak diye vazgeçtik. Ne idi etkileyen bilmiyorum. O sadeliği belk, yalınlığı… Sonra bir gün o yalınlıktan uzak bir devri olmuş Hale Asaf’ın; fakat son periyodu bilhassa hastalık müddeti içerisinde yaptığı fotoğraflara baktığınız vakit yeniden ta baştaki o yalınlığa geri dönmüş. Yani siyah beyazı bırakmış, kara kalemi bırakmış; lakin renkli çalışmalarında bile son derece harikulade bir yalınlık var. Kendim pek yalın yazamadım bu güne kadar; ancak istek olarak daima yalın bir şey yapmayı çok istedim, tercih ettim, istek ettim. Tahminen o yalınlıktı beni çarpan ve alışılmış hayat öyküsü! Çok genç bir yaşta hayatını kaybetmiş. Çok daha öbür şeyler yapabilecekken hayat ondan esirgemiş. Tahminen o trajik son da çok etkiledi. O da olabilir.
BELKİ BATI’DA BÜYÜK BİR ŞÖHRET OLMAMIL REŞAT NURİ; LAKİN DÜNYA ÇAPINDA BİR MUHARRİR OLDUĞUNU DÜŞÜNÜYORUM
– Reşat Nuri’nin de omurunuzdaki yeri özel. “Yola çıkışım kirazlarla” diye anıyorsunuz onu. Bu çok hoşuma gitti…
Çok… Evet! Sağ olun!
– Onu diğer özel yazarlarla benzeştiriyor ya da kıyaslıyor musunuz? Bir okur olarak Selim İleri dünyasında nasıl bir Reşat Nuri var?
Benim için hala en büyüklerden bizim edebiyatımız ismine. Tahminen Batı’da büyük bir şöhret olmamış Reşat Nuri; ancak dünya çapında bir müellif olduğunu düşünüyorum. O da işte çok yalın bir adam, sade, alçak istekli bir muharrir. Çok alçak istekli bir muharrir. Tahminen o tarafı dayanılmaz cazip geliyor. Bir de ömrünün sonuna kadar en eleştirel olduğu anda bile kalp kırmaktan uzak durup, Türkiye’deki Cumhuriyet Periyodu sorunlarını çok yakından hissetmiş. Birçok şeyi söylüyor; fakat düzgünleştirici bir biçimde, yapan bir halde yani bize yarın için bir ışık tutarak, umut vererek, düzgünleştirici bir dünya kuramaya çalışmış. Gençliğimden itibaren bu güne kadar daima çalkantılar içindeki bir siyasi panorama içinde geçti hayatım. O bakımdan onun uygunlaştırıcı tarafı çok etkiliyor. Bugün de bir kılavuz olduğuna inanıyorum.
– Halid Ziya’nın Aşk-ı Memnu’suna da bir pencere aralıyorsunuz. Aşk-ı Memnu, malumunuz bilhassa dizi olduktan sonra Türkiye’de pek değerli bir yerde.
İki dizi oldu. Bir tanesi sizin yaşınız tutmaz, TRT’de idi.
– Yakın vakitte internetten birinci kısmını izlemiştim.
Çok başarılıdır. İnanılmaz başarıda oyuncu takımıyla çekimleriyle, kılık kıyafetiyle inanılmaz başarılı bir çekim…
– Pekala, şöyle bir şey geldi aklıma: Halid Ziya, romanını bugün yazsaydı anlatımı, hali nasıl olurdu sizce?
Bence çok büyük bir değişiklik olmazdı. Yani doğal zaman değişmiş, dekor değişmiş, birçok şey değişmiş; lakin onu bu güne uyarlayanlar aslında hala materyale sadık kaldılar. Yani ikinci diziyi kastediyorum. Orada komik olan tek şey, yani birinci dizide asıl romandan Beşir’in varlığıdır. O tellak Arap çocuğun… Doğal onu dizide bir yere oturtamamışlar. O boşlukta kalmış. Keşke onu öbür türlü, yani beyaz bir adam yapsalar tahminen, daha mantıklı… Meskenlerde o denli harem ağası yok artık bugün. Onun dışında dramatik kurgu olarak çok uzak gelmiyor bana anlattığı şey Halid Ziya Bey’in. Aslında klasik romanlarda ya da hikayelerde neyse klasik olmanın sebebi aslında evreleri aşmış olmaları… Bir devranı kapatmıyor diğer bir dönemi de… Sonraki vakitte da tekrar onlardan etkileniyoruz yahut sinema yapıyoruz. Oradaki dramatik kurgunun dramatik çatının hayatın her anında her zamanında yaşanabilir olmasından kaynaklanıyor zannediyorum. Halid Ziya Bey’in o denli bir klasik tarafı var.
İNGİLTERE’DE YAZILMIŞ BİR ROMAN, GÜYA SİZİN HAYATINIZIN BİR MODÜLÜ, YAŞADIĞINIZ BİR ŞEY ÜZERE OLABİLİYOR
– Ağa hikayesinden bahsederken bir yerinde şöyle diyorsunuz “Yazma lisana getirme şahıstan bireye değişir sanıyoruz.” Değişmez mi? Nasıl işler bu durum sizce?
Değişir olağan, üslup açısından değişir; ancak dünyaya bakış açısından beşerler ortasında özdeşlik kurulabilir. Hiç birbirini tanımayan iki insan olarak tahminen de yahut üç insan olarak birbirimizin de baktığı birebir şeyleri hissettiği, tıpkı fikre vardığı hiç konuşmadan daha evvel bunu hiç paylaşmamışken o anda paylaşabileceğimiz bir şey vardır. Değişmeyen odur. Etkileniş değişir; lakin temel sorunlarda çok büyük bir değişiklik olduğunu zannetmiyorum ben. Yazmak o açıdan şahıstan bireye çok değişiyor; ancak şunu düşünün: Burada bir kültürün içindesiniz, bu kültür ile hiçbir ilgisi olmayan diyelim ki İngiltere… İngiltere’de yazılmış bir roman güya sizin hayatınızın bir kesimi, sizin yaşadığınız bir şey üzere olabiliyor. Evet, etkiliyor; birebir hisleri duyuyorsunuz; demek ki çok büyük bir değişiklik olmuyor o vakit diye düşünüyorum.
– Bir de Abdülhak Şinasi Hisar’dan bahsediyorsunuz. Onun hak ettiği pahası görmediğini mi düşünüyorsunuz?
E görmedi doğal; yaşarken de görmemiş. Çok mutsuz bir müellif herhalde. Yani zamanında anlaşılmamış. Sonra bir devir anlaşılır üzere oldu. Yapı Kredi Yayınları tekrardan bastı; çok da hoş bir emek ile bastılar. Mecmualarda şurada, burada kalmış yapıtlarını, yazılarını, çizilerini buldular. Ne yazık ki ailesi… Ailesi bile değil; ikinci üçüncü dereceden akrabaları ile bir telif hakkı sorunundan yeniden basılmıyor. Yani adam tam birinci kez tahminen büyük bir yayınevi tarafından okuyucu ile buluşturulacaktı, ailesinin de son anda sözleşme yenilenmemiş yıllardan beri, tekrar yok. Çok tuhaf bir şey. Vefatından sonra da talihsizlik devam etmiş yani…
– Evet. Katiyetle. Edip Cansever’i roman tadında şiirlerine değinmeden geçmemişsiniz. Hamlet’i yine şiir olarak yazma isteğini anlatıyorsunuz. Nasıl bir Hamlet’ti onun yazmak istediği?
Ne tuhaf ikinci kez soruluyor. Demek ki insanların başında bu merak… Yani daima söylerdi; lakin ne yapmak istediğini hiçbir vakit söylemedi. Şunu hatırlıyorum: Esasen o yazıda da var. Hamlet’in içindeki tiyatrocuların gelişi… Lisanı, onun tesirinde kalmış mıydı, bilmiyorum. Onun dayanılmaz bir sahne olduğunu ve tek başına yine bir yapı kurabileceğine inanırdı. Bir şairin, onunla eser olarak müsabakası gerektiğine, rekabet etmesi gerektiğine inanırdı. “Onu yapabilsem kendime şair diyeceğim.” üzere bir kelamını de hatırlıyorum.
YANİ O YAZILARIN HEPSİ UYDURMAYDI
– Bir okur olarak kendinizi nasıl değerlendiriyorsunuz? En çok hangi tarafınızla? Mesela Sabahattin Ali’nin romantik istikametini değerlendirmişsiniz kitapta. Sizce sizin yazılarınız nasıl kıymetlendirmeli?
Ben daima psikolojinin peşinden gitmeye çalıştım. Onu söyleyebilirim. Yani insanları tanımak, onların iç dünyalarına nüfuz edebilmek, onlarla bağ kurabilmek, yani o dünyadan yola çıkmak… Daima fikirler ve hisler beni ilgilendirdi. Olaylar yahut bir romanın, bir kıssanın tansiyonunu sağlayacak olan olaylar beni hiçbir vakit ilgilendirmedi. Tahminen bu okuyucunun açısından bir kayıp oldu benim için; fakat ben daima iç dünyalarla ilgilendim ve daima o iç dünyaları yansıtmaya çalıştım.
– Kitapta kendinizi eleştirdiğiniz noktalar da var. Böylelikle bence daha samimi, daha içten bir anlatım kazanmış. O kısmı çok sevdim. Ömrünüzde kendinizi eleştirdiğiniz en büyük şey ne idi? Edebiyatta ya da özel ömrünüzde? Nasıl kıymetlendirmek istersiniz?
Sağ olun. İkisinde de sayısız var. Bir kere edebiyatta, çok yazdım, yani çok yazmak zorundaydım… Hayatımı yazı ile kazanmak zorunda olduğum için çok sayıda gazetede, mecmuada yazdım.
– Kütü bir şey mi ne hoş okuduk…
Zaman alan bir şey… Yani tabi bir manada çok şanslıyım. O kalemi biliyorum. Kesinlikle ki cümle kurma vs onlar vakitle bizatihi matematiksel bir noktaya geliyor; fakat bir yandan da… Mesela yemek yazıları… Parasız kaldım. Yemek yazıları, onları kitap da yaptık. Gerçi o kitaplardan hiç beklemediğim değişik insanları tanıdım. Diğer dostlarım oldu. Beni müellif, hikâyeci edebiyatçı olarak değil de o yazılardan tanıyan çok güzel beşerler oldu; lakin mesela hayatımda mutfağa girmemiş bir beşerim ben. Yani yumurta kır deseniz. Hala rafadan yumurtayı dahi yapamam ya katı olur, pişmemiş olur. Yani o yazıların hepsi uydurmaydı.
– Yemek işi nasıl başlamıştı pekala?
Mecburiyetti. BRT diye bir televizyonda çalışıyordum. Birinci benim işime son verdiler. Kültür programı artık olmayacak dediler. Akşamüzeri bu türlü bir teklif geldi. Bir yemek mecmuası, iki adamcağız lütfetmiş. Sabah onu yapamam demiştim, akşamüzeri kendim aradım; zira bir ölçü para gelecekti oradan, o formda oldu. Pişman da değilim, dediğim üzere beşerler tanıdım, konutlarına yemeğe davet edenler oldu. İspanya’dan bonbon getiren oldu. Çok şükran borçluyum; ancak onlar olmasa daha güzel olurdu. Sonra bazen bir periyot dünya ve siyasetten yazdım. Artık çok revaçta, herkes onları yazıyor. Siz ne yaptınız, beriki ne yaptı? Bu akşam sokakta Damla’yı gördüm, ceketi siyahtı… Bu türlü yazılar da yazdım. Mesela onları hiç… Yemek yazıları bir ölçü; fakat onları hiçbir halde yapmak istemezdim. Hiçbirisi yok, hiçbirisini kitaplara almadım. Çok şükür… Birisi toplamış yıllar evvel. Enis Batur, “Bir hayranın toplamış” dediğinde, “Bana göstermesin de ne yaparsa yapsın” demiştim.
– Evet son sorumu soruyorum. Değindiğiniz o denli hoş, o denli çok husus var ki burada hepsinden bahsetmemiz imkânsız; lakin yeniden de şu cümleyi de söyleseydim dediğiniz bir şey varsa… Sizden almak isterim. Daima kalacak olağan ama…
Dediğiniz üzere daima kalacak. Ölünceye kadar cümleler kesinlikle ki beşerde kalacak. Bir de şöyle bir şey: İnsan neden tekrar yazı muharrir? Daima ötekinin olmamış olduğunu düşünür. Bu sefer olacağım hayali ile… Bu sefer olacak, bu sefer hiçbir vakit olmadan biter işte.
Damla Karakuş: Çok teşekkür ederim.
Selim İleri: Ben size çok teşekkür ederim. Çok emek vermişsiniz. Elinize sağlık…
Bir Gölge Üzere Silineceksin
Selim İleri
Everest Yay.
S.: 305
Kitabı satın almak için tıklayınız:
*
Damla Karakuş
Instagram: